Өссө ааспыт үйэ 90-нус сылларыгар дойдуга «быыбарга кэтээн көрөөччү» диэн өйдөбүл киирбитэ. 2000 сылларга кэтээн көрөөччүлэри аныыр «Куолас» диэн ассоциация тэриллэ сылдьыбыта уонна 2003 сыллаахха быыбар сокуонугар уларытыылар киирбиттэригэр үлэтин тохтоппута.
Кэтээн көрөөччүлэр куоластааһыны хонтуруолга ылалларын, норуот «кыраҕы хараҕа» буолалларын «Арассыыйа Бэрэсидьиэнин быыбарын туһунан» 2003 сыллаахха ылыныллыбыт 19 Федеральнай Сокуон мэктиэлээбитэ. Ити сокуонунан хандьытааттар итэҕэллээх дьоннорунан, баартыйалартан, Уопсастыбаннай палаталартан туруоруллубут быыбары кэтээн көрөөччүлэр куоластыыр сиргэ, дьиэҕэ куоластааһыны кэтээн көрөр бырааптара хааччыллыбыта.
Кэтээн көрөөччүлэр 2012 сыллаахха РФ Бэрэсидьиэнин быыбарыгар кыттыбыттара. Ити кэмтэн ыла Арассыыйаҕа ханнык баҕарар таһымнаах судаарыстыбаннай уонна муниципальнай быыбардар аһаҕас уонна дьэҥкэ буолалларыгар, быыбардааччылар куоластыыр бырааптарын толору туһаналларыгар кэтээн көрөөччүлэр быыбар ситимигэр киллэриллибиттэрэ. Даҕатан эттэххэ, Саха сиригэр быыбардар уруккуттан да аһаҕастык уонна чиэһинэйдик тэриллэллэрин саарбахтыыр киһи суох буолуо.
РФ Бэрэсидьиэнин ааспыт 2018 сыллааҕы быыбарыгар156 тыһ. кэтээн көрөччү кыттыбытын РФ Киин быыбардыыр хамыыһыйата иһитиннэрэн турар. Быйылгы да быыбардарга кэтээн көрөөччү ахсаана биллэ элбэтиллэн —200 тыһ. киһиэхэ диэри тиэрдилиннэ.
Бу нэдиэлэ түмүктэниитэ – кулун тутар 15-17 күннэригэр дойдуга саамай сүҥкэн суолталаах — Арассыыйа Бэрэсидьиэнин быыбардара 8 төгүлүн ыытыллыахтара.
Быйылгы быыбардарга хас биирдии кэтээн көрөөччүнү РФ Киин быыбардыыр хамыыһыйатыгар регистрацияны ааспыт хандьытааттар, хандьытааты туруорбут баартыйалар, уопсастыбаннай хонтуруол тэрилтэлэрэ аныыллар.
Кулун тутар 15-17 күннэригэр ыытыллар быыбардарга «Новые люди» баартыйаттан Владимир Даванков, бэйэтин туруоруммут Владимир Путин, ЛДПР-тан Леонид Слуцкай уонна КПРФ-тан Николай Харитонов итэҕэллээх дьонноро, «Новые люди», ЛДПР, КПРФ, РФ уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай палаталара быыбары кэтээн көрөөччүлэри туруоруохтара.
Бүгүҥҥү күҥҥэ, кулун тутар 11 күнүгэр, Бүлүү улууһугарРФ Бэрэсидьиэнин быыбарын тэрийэр Бүлүүтээҕи ТИК-ка РФ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай палаталара 64, КПРФ Саха сиринээҕи салаата 8, Владимир Путин итэҕэллээх киһитэ Мария Бахилина 34 кэтээн көрөөччүлээх испииһэктэрин түһэрдилэр.
Нерюнгрига олорор, икки уола СВО-ҕа сылдьар Мария Бахилина хандьытаат Владимир Путин итэҕэллээх киһитинэн бигэргэтиллибитин бэлиэтиэххэ сөп.
Сокуон ирдэбилинэн кэтээн көрөөччүлэр испииһэктэрэ Бүлүүтээҕи ТИК-ка кулун тутар 11 күнүгэр 18:00 чааска диэри бэриллиэхтээхтэр. ТИК кулун тутар 13 күнүн киллэрэн туран, 34 учаастактааҕы быыбардыыр хамыыһыйаларга кэтээн көрөөччүлэр испииһэктэрин түһэриэхтээх.
Кэтээн көрөөччүлэр РФ Киин быыбардыыр хамыыһыйатын иһинэн үлэлиир Быыбар технологияларыгар үөрэтэр Арассыыйатааҕы кииҥҥэ (РЦОИТ) тэйиччиттэн үөрэнэллэрэ, түмүк аттестацияны ааһаллара үлэлэрин чэпчэтиэ этэ. Ол эбэтэр, куоластааһыны ыытыы сүрүн түһүмэхтэрин билиэ этилэр.
Кэтээн көрөөччү туох бырааптааҕын билсиэххэ. Бастаан кэтээн көрөөччү анаммыт УИК-гар быыбар күнүгэр боломуочуйатын туоһулуур суруктаах тиийиэхтээх, онно олорор сирэ, телефонун, быыбардыыр учаастак нүөмэрдэрэ суруллуохтаах. Итини сэргэ, паспорын көрдөрүөхтээх, испииһэккэ киллэриллибитин билсиэхтээх, УИК бэрэссэдээтэлэ анаабыт сиригэр олоруохтаах. Кэтээн көрөөччү түөһүгэр аата, араспаанньата, кэтээн көрөөччү буолара ыйыллар түөскэ анньынар бэлиэлээх буолуохтаах.
Биир кэтээн көрөөччү биир эрэ участактааҕы хамыыһыйаҕа үлэлиэхтээҕин сокуон этэр. Кэтээн көрөөччү регистрацияны ааспыт хас биирдии хандьытаат,баартыйалар уонна быыбары көрөр уопсастыбаннай хонтуруол тэрилтэлэрэ куоластааһын күнүгэр бэйэлэрин солбуһар үстүү кэтээн көрөөччүнү туруорар бырааптаахтарын УИК-тар салалталара үчүгэйдик билэллэр.
Кэтээн көрөөччү быыбардааччылар испииһэктэрин, быыбар саҕана баар сирдэригэр испииһэккэр киллэрэргэ сайабыланньа биэрбит быыбардааччылар сибидиэнньэлэрин, испииһэктэн таһаарыллар быыбардааччылар, дьиэлэригэр куоластыыр быыбардааччылар реестрдэрин, дьиэҕэ куоластааһын уонна туһаныллыбыт сейф-бакыаттар, дьиэҕэ куоластааһын актарын, УИК куоластааһын түмүк боротокуолун, куоластааһын кэмигэр быыбар бүлүтүөннэрин биэриини кытта билсэр бырааптаах.
Фото түһэрэргэ уонна видео устарга УИК салалтатыгар эрдэттэн этэн баран, УИК бэрэссэдээтэлэ ыйбыт сириттэн түһэриэхтээх. Персональнай даннайдары харыстыыр сыалтан фотоҕа уона видеоҕа толоруллубут бүлүтүөн хабыллыа суохтаах, быыбардааччы паспорын даннайдара, быыбардааччылар испииһэктэрэ түһэриллиэ суохтаахтар.
Быыбардааччылар куоластарын ааҕыы быыбар бүттэҕинэ эрэ ыытылларын, боротокуолу оҥорууну кэтээн көрүөхтэрин, түмүк боротокуол копиятын ылыахтарын сөбүн кэтээн көрөөччүлэр билиэхтээхтэр.
Кэтээн көрөөччүгэ туох бобулларый? Быыбардааччы оннугар дьайыы, куоластааһын кистэлэҥин кэһии, быыбар бүлүтүөннэрин ааҕыыга кыттыы, быыбар хамыыһыйатын үлэтин мэһэйдэһии, аҕытаассыйаны ыытыы, УИК быһаарыы таһаарыытыгар орооһуу киирэллэр.
Ити бобуулары кэспит кэтээн көрөөччүнү куоластыыр сиртэн үлэтититтэн тохтотон туран таһаарыы суут эрэуурааҕынан ыытылларын санатыахха сөп.
Түмүккэ УИК бэрэссэдээтэлэ булгуччу сүрүнтүһүмэхтэри: төһө бүлүтүөн ТИК-тан ылыллыбытын, куоластааһын түмүгүнэн төһөтө дьиҥнээҕин, дьиҥэ суоҕун, куоластааһын түмүктэрин хамыыһыйа чилиэннэригэр, кэтээн көрөөччүлэргэ иһитиннэриэхтээх.
Ити курдук, кэтээн көрөөччү бэйэтин эбээһинэһин, куолаһы ааҕыы түһүмэхтэрин чопчу билэр буоллаҕына, учаастактааҕы быыбардыыр хамыыһыйа уустук уонна эппиэтинэстээх үлэтигэр мэһэйдээбэккэ, быыбар ыраастык, дьэҥкэтик ыытылларыгар, РФ сүрүн сокуонунан – Конституциянан быыбардааччы бырааба толору туһанылларын хааччыйарга көмө буолар.
Николай Куприянов,
Бүлүүтээҕи ТИК чилиэнэ.
Фото: 2023 сыллааҕы быыбарга 140 №-дээх УИК-ка кэтээн көрөөччүлэр, хамыыһыйа чилиэннэрэ.