Дэгиттэр талааннаах, мындыр уус этэ

Тоһоҕо курдук туруору

Тимир ууһа мин таайым,

Кылбаччы аалан, суоран,

Кыыннаах быһах ыыппыккын

Тоҕо саныы, таайа

Дьиэ үрдүн көрө сытабын.

Үс сыыйыы дириҥ үөстээҕи,

Үрүҥ көмүс дуйдааҕы,

Кыталык, тайах ойуулааҕы,

Хомус тыла дьарҕаалааҕы,

Уу оҕуһун муоһа уктааҕы-

Урут көөртүм да суоҕа…

…Куобахха туһах иитиэхпин,

Айа, чаархаан тардыахпын,-

Куорат киһитэ буоллаҕым…

Атырдьах, кыраабыл уктуохпун,

Үрэххэ туу угуохпун,-

Аны ону сатаабаппын…

“Дьиэҕэ –уокка кыһаммат,

Тэйдэ, тимиргэ хатта,

Уолунан кырдьан эрэр”,- диэн

Ийэҥ, эдьиийиҥ барахсаттар

Олус хомнуур сэмэлэрин

Оҕо сылдьан истэрим.,

 “Орто Бүлүү” совхозка

Улуу токарь-кини!” диэн,

Хаһыат хайҕаан суруйарын,

Хаартыскаҕын таһаарарын,-

Тэлэһийэн сылдьаммын

Чэпчии-үөрэ ааҕарым…

Унаардаахха, Арыылаахха

Бурдук быһар, от охсор

Комбайыны, косилканы

Онно ордук саныырым,-

Өрөмүөннүүр тракторыҥ

Уһун тыыннаах буолара…

Төрүттэриҥ Эйиэнэ

“Тимирдээх хайа” тэллэҕэр

Былыргы ньүкэн үйэҕэ

Тимир уматан кэлэллэрин

Иһит –хомуос охсоллорун

Иэйэн кэпсиир буолаллара…

Эккэр-хааҥҥар ол идэ,

Айар илбис-хомуһун

Утумнаабыт олуһун:

Бачча ыраах быдан сиртэн

Чыскыҥ тыаһын, кыһаҥ суоһун

Бэл мин истэр курдукпун…

Дьэ уонна бу миэхэ,

Харандаас да уһуктаммат

Хоро салаҥ киһиэхэ, —

Кыыннаах быһах ыыппыккын

Тоҕотун сатаан таайбакка.

Дьиэ үрдүн көрө сытабын…

( М.Тимофеев «Тимир Ууһа» хоһооно)

Итинник дириҥ ис хоһоонноох  анабыл хоһоону хаан-уруу таайыгар,  Мальцев Кирилл Кирилловичка,   быраата,  саха норуоднай поэта Михаил Елисеевич Тимофеев  суруйбута. Икки талааннаах дьон ийэлээх аҕалара бииргэ төрөөбүт буолан, бэйэ-бэйэлэригэр истиҥнэрэ, чугастара, ону  бу устуруокалар туоһулууллар:

Бачча ыраах быдан сиртэн

Чыскыҥ тыаһын, кыһаҥ суоһун

Бэл мин истэр курдукпун…

Норуодунай поэт «Тимир ууһа» хоһоонун аахпыт киһи Кирилл Кириллович туһунан толору өйдөбүлү ылар, кини тыыннаах уобараһа харахха көстөн кэлэр…

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Бүлүү улууһун, Бороҕон, Арыылаах нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо, өрөспүүбүлүкэҕэ биллибит дэгиттэр талааннаах мындыр уус, туруу үлэһит Мальцев Кирилл Кириллович тохсунньу 19 күнүгэр  төрөөбүтэ 100 сылынан кини олорон, үлэлээн ааспыт олоҕун туһунан ахтан-санаан, оҥорбут үтүөтүнэн-өҥөтүн бар дьонугар өйүгэр-санаатыгар  умнуллубаттыы хаалбытын сыаналаан, киэҥ араҥаҕа билиһиннэрэри наадалааҕынан ааҕабыт.

Кириил төрүттэрэ Мальцевтар диэн Мэҥэ-Хаҥалас Дьабыылыттан 16-с үйэҕэ кэлэн олохсуйбут киһиттэн тарҕаммыт аҕа ууһа. Бу аҕа ууһун дьоно бастакынан ампаар дьиэни туттубуттара, кылынан мунха баайыытын, таастан суоруна оноһуутун, ѳрүс тааһын уулларан тимири сүүрдэн ылары баһылаабыттара. Ойууру солоон бааһына оҥостон,  ньэчимиэн бурдугу ыһыыны саҕалаабыттара.

Мальцев Кирилл Кириллович 1925 сыллаахха тохсунньу 19 күнүгэр Мэҥэ учаастагар кэрэ айылҕалаах, от-бурдук ѳлгѳмнүк үүнэр Харбалаах алааска тѳрѳѳбүтэ.

Аҕата Тимофей Иванович Мальцев, ийэтэ Екатерина Тимофеевна (Модуттан төрүттээҕэ). Кирилл Кириллович бииргэ төрөөбүттэрэ: Уоһук (сээркээн сэһэнньит, мас ууһа олоҕор иккитэ кэргэннэммитэ), улахан Кирилл Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ыҥырыллан барбыта, дойдутугар эргиллибэтэҕэ, кыргыһыы толоонугар охтубутун  туһунан  «Захоронен  Витебский  район, Куринский с/с, д. Задвинье» диэн биллэрии кэлбитэ, улахан Маарыйа Мукучуга Жирков Степаҥҥа кэргэн тахсыбыта, кыра Маарыйа Александров Роман Ивановичтыын  холбоһон биэс кыыс, үс уол оҕолоохтор, Мальцев Егор Тимофеевич Семенова Дария Тимофеевнаны кытта холбоһон үс кыыс, биир уол оҕолоохтор.

Аҕатын бииргэ төрөөбүт убайыгар Кирилл Ивановичка уонна саҥаһыгар Екатерина-Кэчиинэ (Тоҕус кулубата  Еремеев Афанасий Петрович ойоҕун кыыһа)  Мальцевтарга иитиллибитэ. Бу ыал бэйэлэрэ  оҕото суох буолан, убайдарыттан Мальцев Тимофей Ивановичтан (Кириил дьонуттан)  кинини уонна Маарыйаны ылан ииттибиттэрэ. Дьоно олус таптаан, маанылаан ииппиттэрэ.

Кириил оскуолаҕа киирэригэр  чугаһынан оскуола суох буолан,  Тоҕуска сатыы сылдьан үөрэммитэ. Онтон Кырыкыйга оскуола  аһыллыбыта иһиллибитэ. Уоһукап Түмэппий Уйбаанабыс кыыһынаан Боккуолуун, кинилэргэ хонон ааспыттарыгар,   Кырыкый оскуолатыгар барсыбыта. Каратаев Дмитрий Афанасьевич Кириил иннинэ оскуолаҕа үѳрэнэ киирбит буолан, Кириили үөрэ көрсүбүтэ: «Миигин кытта олорус»,- диэн олорор паартатыгар ыҥырбыта, ол эрээри, сотору  Миитэрэйи  дойдутугар ыҥыран ылбыттара.  Кириил кинини сайыһан да хайыай?! Арай хас  нэдиэлэ бүтүүтүн аайы  дьиэтин диэки түһүнэн кэбиһэр идэлэммитэ.

Танара оскуолата аһыллыбытын кэннэ, иккис сылыгар Кириил Ѳкүчүгэ Түѳккэлэргэ олорон үѳрэммитэ. Оччолорго оскуола дириэктэрэ Тобохов Гаврил кэргэнинээн Еленалыын маҥнайгы, иккис  кылаастары үѳрэтэллэрэ. Кириил ликбезкэ үѳрэнэн ааҕар, суруйар буолан, үөрэнэригэр чэпчэки этэ, онон сороҕор уруокка таах олорон тахсара.

Үѳрэҕи ылынымтыа, айылҕаттан бэрт мындыр буолан, Кириил бэйэтин түѳлбэтигэр мас да, тимир да ууһунан биллэн-кѳстѳн барбыта. Техника алдьаммыт чааһын чөлүгэр түһэрэ охсон, дьон-сэргэ киэҥ сэҥээриитин ылбыта,  бэл, атын сиртэн кэлэн оҥотторор идэлэммиттэрэ. Кини ол курдук тимири  иһэрдиини, буолтаны, гайканы лаппаарыйаны, быһаҕы, араас туттар сэптэри оҥорууну баһылаабыта. Оройуон хаһыат ыстатыйаларыгар кини ситиһиилээх үлэтин туһунан суруйар уонна хайаан да кыбытан ааһаллара.

Ол курдук «Колхоз суола» хаһыат 1949 с. муус устар 22 күнүгэр  Н.А.Павлов маннык суруйбута: „Сталин аатынан колхоз чилиэнэ комсомолец Мальцев К.К. – эдэр тимир ууһа. Кини колхоз ыһыытын массыынатын 10 хонук устатыгар ѳрѳмүѳннүүргэ соруктаммыта, онтун 8 хонугунан толордо. К.Мальцев 9 булуугу, 8 боронону үчүгэй хаачыстыбалаахтык ѳрүмүѳннээн  бүтэрдэ. Кини уһанар идэни улаханнык таптыыр уонна итиниэхэ идэтийэргэ охсуһар“. Оттон  «Колхоз суола“ хаһыакка 1950 сыл олунньу 7 күнүгэр М.И.Фомин:  „Сталин аатынан колхоз колхозтаахтара Ѳлүѳхүмэ бурдугу үүннэрээччилэрин патриотическай ыҥырыыларын дьүүллэһиинэн сибээстээн, 1950 сылга туруктаах  үрдүк үүнүүнү ыларга бэйэлэригэр киэҥ кэскиллээх эбэһээтэлистибэни ылыннылар. Ити эбэһээтэлистибэлэрин толорор иһин сааскы ыһыыга бэлэмнэнии үлэлэри ыытыыга дьаныардаах охсуһуу холобурдарын кѳрдѳрѳллѳр. Бааһынаҕа кур ноһуому, үѳл киини таһыы былааннарын хайыы-үйэҕэ толордулар. 510 сиити хас да сыллар усталарыгар үйэлээхтик сылдьар гына оҥорон бааһынаҕа туруордулар. Колхоз эдэр ууһа Кирилл Мальцев ыһыы массыыналарын ѳрѳмүѳннээһиҥҥэ дьулуурдаахтык үлэлиир. Кини 1№-дээх биригээдэ массыыналарын ѳрѳмүѳннээн бүтэрдэ, аны 5-6 хонугунан 2№-дээх биригээдэ массыыналарын ѳрѳмүѳннээн бүтэриэҕэ,“- диэн хайҕаан суруйбута.

«Сталин аатынан колхоз чилиэнэ комсомолец Кирилл Мальцев икки от охсор массыынанан биир киһи үлэлиирин курдук холбоон оҥордо. Итиниэхэ кини Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун новатора Павел Дмитриев ньыматын туһанна. Онон аны сайын икки от охсор массыынанан соҕотоҕун үлэлиэ,“- диэн „Колхоз суола“ хаһыакка 1954 сыл кулун тутар 19 күнүгэр Р.Иванов кинини саҥаны айааччы, киллэрээччи  быһыытынан таба көрөн, сыаналаан суруйбута.

«1951 с. Модут нэһилиэгин кытта холбоһоот, Сталин аатынан колхоз председателэ  Павлов Н.А., тутуу биригэдьиирэ Мальцев К.К оччотооҕу кэмҥэ оройуоҥҥа суох 150 миэстэлээх көрөр саалалаах, 12 хостоох кулууп дьиэтин тутуутун саҕалаабыттара. Тутуу сүнньүнэн 4 ыйынан бүппүтэ, күһүнүгэр үлэҕэ киирбитэ. Дьон олорор ыскамыайкаларын, түннүктэрин арааматын, ис-тас ааннарын барытын манна оҥорбуттара.

Дьиэ улахан аҥаара колхоз хонтуоратыгар анаммыта, кирпииччэ оһохторунан ититиллэрэ, сарайа суоҕа. 1952 с. күһүнүгэр оскуола кулуупка аһыллыбыта»,-диэн тутуу биригэдьиирэ Мальцев Кирилл Кириллович  ахтан ааспытын,  мээнэҕэ киллэрбэтибит. Мас ууһун да быһыытынан ыҥырыкка сылдьар талааннаах тарбахтаах, улахан уус киһи этэ.

Бороҕон нэһилиэгэ атаҕар турарыгар элбэх саҥа тутуулар ыытыллыбыттара. „Колхоз суола“ хаһыакка Г.Попов 1951 сыл тохсунньу 5 күнэ

«Сталин аатынан колхоз – оройуон тэрилтэ-хаһаайыстыба ѳттүттэн бѳҕѳргѳѳбүт бѳдѳҥ колхозтарыттан биирдэстэрэ. Кини 70-тан тахса хаһаайыстыбалаах. Тутуу урукку ѳттүгэр бу колхозка ыытыллыбатаҕа. Икки сыллааҕыттан ыла, Чай диэн сиргэ колхоз бѳһүѳлэгин тутуута саҕаламмыта. Ити сыллар усталарыгар колхозтаахтар олорор 21 дьиэлэрэ, олортон быйыл саҥа маһынан 6 типовой дьиэлэр тутулуннулар. Итини таһынан, начаалынай оскуола, медпункт, баанньык уонна колхоз правлениетын, Совет кэнсэлээрийэлэрин дьиэлэрэ тутуллан бүттүлэр. Колхоз культурнай бѳһүѳлэгин тутууга комсомолец т. К. Мальцев салайааччылаах 12 киһи састааптаах тутуу биригээдэтэ үрдүк оҥорон таһаарыылаахтык, үчүгэй хаачыстыбалаахтык үлэлээтэ».

Итини таһынан, Кирилл Кириллович Бүлүү куоратыгар билигин да үлэлии турар И.Л. Кондаков аатынан гимназия икки этээстээх оскуола корпуһун, онтон да атын улахан объектар тутууларын салайбыта, бэйэтинэн тутуспута.

1967 с. оскуолаҕа анаан икки мэндиэмэннээх, уунан ититиллэр систиэмэлээх саҥа дьиэни, олохтоох колхоз дуогабардаһан, колхозтаахтар күүстэринэн туппуттара. Оскуола тутуутун прорабтар Мальцев Е.Т., Колтовской И.И., Мальцев К.К., уопуттаах кырдьаҕас болуотунньук Гоголев Т.П., салайааччылар Каратаев Д.А., Саввинов Д.Н. бас-көс буолан салайбыттара.

Оскуола тутуутугар киһи барыта кыттыыны ылбыта. «Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ» дииллэрэ чахчы эбит. Уһук тыа сиригэр аан маҥнайгы икки мэндиэмэннээх, уунан ититиллэр систиэмэлээх, уп-уһун турбалаах хочуолунайдаах саҥа оскуола дьиэтэ, бөһүөлэкпит саамай үрдүк, көстүүлээх сиригэр дьэндэйэн тахсыбыта. Онтон кэлин 75 миэстэлээх интернат дьиэтэ, хас да учууталлар уопсайдара, гараж онтон да атын тутуулар бөһүөлэкпитин өссө ордук киэргэппиттэрэ.

Кини күргүөмнээх үлэтин түмүгүнэн бииртэн-биир ситиһиилэринэн киэҥ эйгэҕэ биллэн барбыта:

— Оройуоннааҕы Совет исполкомун быһаарыытынан, 1951 сыл культурнай тутуу бастыҥнара, ол иһигэр Мальцев Кирилл Кириллович,  Бороҕоннооҕу Сталин аатынан колхоз тутууга биригээдэтин биригэдьиирэ.

— 1952 сыллаахха CАССР XXX сыла туолар үбүлүөйүн чиэһигэр тэнитиллибит социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа Мальцев Кирилл Кириллович Бороҕоннооҕу Сталин аатынан колхоз тутуутун биригээдэтин биригэдьиирэ, үлэ тэрээһинин сатабыллаахтык олохтоон биригээдэ үрдүнэн 125% толорору хааччыйбыт.

-1953 сыл Первэй Маай чиэһигэр ыытыллыбыт социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа Бороҕоннооҕу Сталин аатынан колхоз тутууга биригээдэтэ (биригэдьиир Мальцев Кирилл Кириллович) 4 ыйдаах былаанын 104% толорбут.

-1954 сыл Маай иннинээҕи социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа Мальцев Кирилл Кириллович Бороҕоннооҕу Сталин аатынан колхоз тутуутун биригэдьиирэ, техниканы баһылаан, колхоз пилораматын туруорбут уонна үлэҕэ киллэрбит.

Онон кини аата «Бочуот дуоската» диэн бастыҥнарга аналлаах истиэндэҕэ   хаартыскалаах тахсыбыта.

1959 с. колхозтар холбоһон, Хампаҕа кииннэнэн „Правда“ колхоз тэриллибитигэр, улахан дьоҕурдааҕынан, мастерской сэбиэдиссэйинэн анаан үлэлэппиттэрэ. Айылҕаттан бэриллибит дьоҕурунан, ханнык баҕарар массыынаны, тракторы, уу тэрилин ыытар, алдьаныыларын эндэппэккэ билэр уонна оҥорор кыахтаах маастар  буолар.

Кириил бииргэ иитиллибит  балта Мария Кирилловна Элэмтэттэн төрүттээх, учуутал Александров Роман Ивановичтыын холбоһон, биэс кыыс, үс уол оҕону төрөппүттэрэ. Роман Иванович учууталынан, онтон салайар үлэҕэ  Тоҕус, Бороҕон сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн 13 сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Александровтар улахан кыыстара  Клавдия  учуутал идэлээх этэ, сельсовет секретарынан, председателинэн үлэлии сылдьан эдэр сааһыгар ыарахан ыарыыттан өлбүтэ. Иккис кыыстара, Валентина, Колтовской Анатолий Алексеевичка кэргэн тахсан оҕолордоох, сиэннэрдээх. Кыра кыыстара Фатима Бүлүүгэ ыал буолан олорор. Улахан уоллара Владимир — быраас, кэргэнэ Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Котоконова Татьяна Васильевна диэн, уоллаах кыыс оҕолоохтор. Орто уол  Александр  Дьокуускайга ыал буолан олорор. Кыра уоллара Матвей физика учуутала этэ, Мукучуттан Каратаев Николай Петрович кыыһа Верониканы кэргэн ылан, оҕолордоох. Биир кыыстара Саргылаана  убайдарыгар сээркээн сэһэнньиккэ, талааннаах мас ууһугар Мальцев И.Т.  иитиллибитэ. Лиза диэн кыыстарын эдьиийдэригэр Мукучуга Маарыйаҕа иитиэххэ биэрбиттэрэ.

Кирилл бүппэт үлэтин быыһыгар дьон сакаастаатаҕына,  сэлии муоһа киэргэллээх, удьурҕай уктаах саха быһаҕын, ону сэргэ дьон сѳбүлээн тардар этигэн хомуһун оҥороро. Кириил бэрт эдэр сааһыттан (1942 сылтан саҕалаан) хомус оҥоруутунан дьарыктаммыта. Кириил хомустарын төрөөбүт нэһилиэгин, Бүлүү улууһун, бүттүүн өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо сөбүлээн туттар инструменнара буолбута. Улахан сыанаттан Мальцев Кирилл Кириллович хомуһунан оонньообут дьонунан буолаллар: виртуоз-хомусчут, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Оготоев Петр Петрович, «Хомус» студия салайааччыта, СӨ култууратын туйгуна Сысолятина Зоя Григорьевна, СӨ үтүөлээх артыыһа, «Чороон» ансамбль бас-гитариһа Егоров Алексей Васильевич, СӨ култууратын туйгуна Никитина Антонина Константиновна, виртуоз-импровизатор Чэмэлиинэ Петровна Федорова,; хомуска оонньооччулар «Дьүрүл» ансамбль уонна Нам улууһун Нам сэлиэнньэтин хомуска оонньооччулара.

Хомус оҥоруутун кистэлэҥин биһиги нэһилиэк киэн туттар хомуһун маастардара: Чемчоев Реворий Гаврильевич, Мальцев Михаил Николаевич, Михайлов Айаан Акимович, Александров Александр Романович киниттэн кѳрѳн умсугуйан үѳрэммиттэригэр, айар үлэлэригэр Кириил Кирилловичтан ыллык үктээбиттэригэр, алгыстаах аартык арыйбыттарыгар  саарбаҕалаабаккын.  Биллэн турар, кырдьаҕас хомус ууһа ону ылыммат, бэйэлэрин талааннарынан тахсыбыттара диэн сэһэргиирэ. Кини хомус этигэнэ тылыгар сытар диирэ, ону кырдьаммын тииһим-уоһум мѳлтѳѳн аккаастыах да курдукпун диэн этинэрэ. Кириил хомустара тас кѳрүҥнэринэн дьону ымсыырдар дуйдара суох, кини  бэйэтин курдук биллибэт-кѳстүбэт борустуой кѳрүҥнээхтэр, ол гынан баран бэйэлэрин кэмигэр норуот үйэлээх үгэһин илдьэ кэлбиттэринэн, туохха да бэриллибэт сүдү суолталаахтар.

Чиряев Гавриил Иосифович, партия уонна ил диэйэтэлин, 1965-1982с.с. ССКП Саха Обкуомун бастакы сэкэритээрин көмөлөһөөччүтэ, СОВМИН дьиэтин дьыалатын бэрийээччи Данилов Данил Харлампьевич Кирилл Кириллович чугас доҕоро этэ. Биһиги Кириилбит оҥорбут быһахтара бүтүн Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн саха норуотун сайдыытыгар, инники кэскилигэр сүдү оруоллаахтарын туһунан, хомойуох иһин, саҥа билэн улаханнык соһуйдубут да, үөрдүбүт да, ону тэҥэ киэн тутуннубут. Сэмэй киһи кэмигэр сэһэргээбэтэх, «түөһүн тоҥсумматах» эбит… Ол суруктан кылгас быһа тардыыны кини 100 сылынан эһиги дьүүлгүтүгэр таһаарабыт:

“…Мин эйиэхэ махталым улахан. Былыр Чиряев Г.И. бокуонньукка көмөлөһөөччү буола  сылдьан,   эйиэхэ элбэх саха быһаҕын сакаастаан оҥорторон улаханнык абыраан тураҕын. Ол быһахтары биир-биир Москваҕа Киин комитет тойотторугар, миниистирдэргэ оччотооҕута бэлэхтэтэлиир. Быһахтаргын олус сөбүлүүллэр, махтаналлар диир этэ. Элбэх боппуруостары быһаартарарбар эн быһаҕыҥ улаханнык көмөлөһөр диирэ. Онон Саха сирин сайдыытыгар эн эмиэ улахан үтүөлээх, кыттыспыт киһи быһыытынан сананыах тустааххын. Ол иһин Г.И. Чиряев хаартыскатын эйиэхэ бэлэх ыытабын…”

Күһүн аайы, сүрэҕин баҕатынан, муҥхалааһыны тэрийэн дьонун-сэргэтин аһаппыта, үтүө өйдөбүлүнэн ахтыллар.  Аакка-суолга таласпат, олус кѳнѳ, дьоҥҥо үтүѳнү оҥороруттан дуоһуйууну ылар саха маанылаах киһитэ буолара  Кирилл Кириллович Мальцев.

Бороҕон нэһилиэгин ытык-мааны киһитэ, киһиэхэ эрэ бэриллибэт сүдү талааннаах тимир ууһа, Кирилл Кириллович Мальцев, ѳр сыллаах үлэтин сыаналаан (үгүс ситиһиилэриттэн бэрт кыратык билиһиннэрэр буоллахха) «РСФСР  норуотун хаһаайыстыбатын үтүѳлээх үлэһитэ» үрдүк аат, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, 2009 сылга бэс ыйыгар  Саха Өрөспүбүлүкэтин Вице-Президенин Е.И.Михайлова анал бэлиэтинэн «За вклад в развитие Республики Саха (Якутия)» уонна «Махтал суругунан» наҕараадаламмыта. Кини оҥорбут хомустара, оҥоһуктара кэнчээри ыччакка бэриллэн, кэнэҕэһин даҕаны кэрэни кэпсии, үйэлээҕи туойа туруохтара.

Мэтээллэрэ:

«Үлэҕэ килбиэнин иһин» (1966с.);

«Аҕа Дойду сэриитигэр килбиэннээх улэтин иһин 1941-1945 сс.» (1992 с.);

«Улуу кыайыы 50  сылынан 1941-1945 с.с.»;

«Жуков төбөтө мэтээлинэн» (1997с.);

«Тыыл бэтэрээнэ» (1995 с.);

«Улуу кыайыы 60  сылынан 1941-1945» (2005 с.);

 

Бэлиэлэрэ:

«2000 сылга 2000 үтүө дьыала» (2000 с.);

«Гражданскай килбиэн». (2003с.)

«Аҕа Дойду Сэриитин бэтэрээнигэр» бэлиэ (2005 с.).

Анал ааттара:

«Булуу улууһун бочуоттаах олохтооҕо» аат (1997 с.),

Рационализаторскай үлэтин иһин Гражданскай килбиэн аат хаһаайына (2003 с.),

Российскай Федерация Тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ (2005 с.),

Бүлүү улууһун Бороҕон, Арыылаах нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо,

Тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ.

 

Матырыйаалы хомуйан бэлэмнээтилэр: Прокопьева Н.Т., Каратаева С.П.