Бүлүү улууһун бастакы баһылыга Юрий Антонович Михайлов ааспыт 2024 сылга 75 сааһын томточчу туолан элбэх итии-истиҥ эҕэрдэни туппута. Киһи орто дойдуга хаалларар суолун анаарар, үлэтин түмүктэрин ырытар, бэлиэ түгэннэрин өйдүүр, улаҕалааҕы көрөр сааһа. Биһиги Юрий Антоновиһи кытта ааспыт сыл түмүктэниитэ көрсөн, кини Бүлүүгэ баһылыгынан үлэлээбит кэмин туһунан кэпсэттибит.
Юрий Антонович Бүлүү улууһун баһылыгынан дойдуга улахан уларыйыы саҕаланыыта, олохпут укулаата атын тутулга көһөрүгэр уустук 1992-94 сылларга үлэлээбитэ.
Юрий Антоновиһи билиһиннэрдэххэ, кини саха бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев биир өйдөөх-санаалаах кэллиэгэтинэн, Бырабыыталыстыбаҕа, Ил Түмэҥҥэ, Биэнсийэ пуондатыгар эппиэтинэстээх дуоһунастарга, Бүлүү, Эдьигээн улуустарын баһылыгынан үлэлээбит элбэх уопуттаах, бэйэтэ көрүүлээх салайааччы буолар. Билигин Россия биэнсийэлээхтэрин түмсүүтүн Саха сиринээҕи салаатын салайар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ытык Сүбэтин көхтөөх кыттыылааҕа.
Кини Бүлүү улууһугар үлэлиир кэмигэр туох ситиһиллибитэй, ханнык хайысхаҕа сайдыы оҥкуллара ууруллубуттарай? Ити туһунан Юрий Антонович Михайлов санаатын билсиэҕиҥ.
Бүлүү улууһугар «күөх төлөн» уотун киллэриини саҕалаабыппыт
— Мин Бүлүү улууһугар баһылыгынан 2,5 сыл кэриҥэ үлэлээбитим. Үлэлиир кэммэр саамай суолталаах боппуруоһунан гаастааһыны саҕалаабыппытын ааҕабын.
Мин улуус баһылыгынан үлэлээбит бастакы күннэрбиттэн гастааһын боппуруоһунан дьарыктаммытым. Бүлүү куоратыгар гаас магистралын турбата кэлэн сытара. Гааһы тэтимнээхтик киллэриэхпитин гаас испэсэлиистэрэ — хаадыр, систиэмэ суох этэ. Мин сорудахпынан солбуйааччым Владислав Прокопюк уустук дьыаланан быһаччы дьарыктаммыта. Ол саҕана гааска үрдүк үөрэхтээх Константин Афанасьев курдук биир испэсэлиистээх этибит.
Кинилэр иккиэн Бүлүүгэ гаас ситимин киллэриигэ кылаабынай тэрийээччилэринэн буолбуттара. Сүрүн үлэһиттэр — сыбаарсыктар суох этилэр, киһи эрэ барыта гааһы сыбааркалыыр буолбатах. Дьокуускайтан биир сыбаарсыгы анаан-минээн аҕалан икки сыл устата үлэлэппиппит. Эдэр уолаттары талан сыбаарсык үөрэҕэр, Москубаҕа Иван Михайлович Губкин аатынан ниэп, гаас академиятыгар оҕолору үөрэххэ ыыппыппыт.
Михаил Сивцев «Төлөн» диэн гаас килэрэр тэрилтэтэ тэриллибитэ, Кыһыл Сыырга Игорь Заболотнай «Росич», Геннадий Гольцов тэрилтэлэрин тэрийбиппит. Мииринэйгэ сылдьан үп булан Геннадий Гольцов тэрилтэтигэр тиэхиньикэ ылан биэрбиппит.
Бүлүү улууһугар гастааһын ити курдук саҕаламмыта. Бастакынан «Росич» тэрилтэ Өкүндүгэ гаас киллэрбитэ. Мин үлэлиир кэммэр хочуолунайдарга гаас киллэрбиппит, биирдиилээн ыалларга тардыыны саҕалаабыппыт.
Кураанахтан саҕалаабыппыт да диэххэ сөп. Ол саҕана бырайыак Саха сиригэр да оҥоһуллубат этэ, ыраах Киев куоракка оҥоһуллара. Владислав Прокопюк бырайыактары оҥорторо Киевкэ хаста да баран кэлбитэ. Ити курдук, тиэхиньиичэскэй өрөбөлүүссүйэҕэ тэҥнээх үлэни саҕалаатахпыт.
Дьөккөҥҥө 2023 сыллаахха гаас киллэриитин бырааһынньыгар кэлэ сылдьыбытым. Барыта саха уолаттара үлэлии сылдьаллара көрүөххэ үчүгэйиэн! Бүүс бүтүннүүтүн барытын бэйэлэрэ оҥороллор. Билигин өрүс уҥуор Күүлэт түөлбэтин нэһилиэктэригэр гаас киирдэ, өрүс бэтэрээ өттүгэр гааһынан туһаналлар.
Кэтэх дьиэ тутуутугар бүддьүөттэн көмөлөһүү
Мин солбуйааччыбынан Алексей Егорович Прокопьев диэн инникини көрөр, олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыр сайдыылаах киһи үлэлээбитэ. Биир кэмҥэ 12 кв. дьиэ тутуллар харчытын биэрдилэр. Алексей Егорович уопсай дьиэ тутар түгэммитигэр 12 эрэ ыал дьиэлэнэр, онтон кэтэх дьиэни туттар дьоҥҥо түҥэттэхпитинэ элбэх киһи туһаныа, матырыйаал тиийбэккэ дьон дьиэ туттубакка сылдьаллар диэн эппитэ.
Сүбэлэһии кэннэ балаһыанньа оҥорон киллэрдэ, үп отдела үбүлээһини көрдө. 12 квартиралаах дьиэ харчытыгар араас матырыйаалы: өстүөкүлэни, тоһоҕону, шифери, кыраасканы, ол саҕана атыыга суох матырыйааллары ылан, дьоҥҥо түҥэппиппит. Итинтэн ыла, биирдиилээн дьиэ тутуута «үллэн» барбыта, биллэрдик элбээбитэ.
Бэрэсидьиэн Михаил Николаев үчүгэй саҕалааһын диэн өйөөбүтэ, Хаҥалас баһылыга Петр Семенович Федоров балаһыанньаны көрдөһөн ылбыта. Ити курдук, Саха сиригэр бүлүүлэр уопуттара тарҕанан барбыта.
Тыа сиригэр тэрээһииннээх хаһаайыстыбалары тутан хаалбыппыт
Үлэлиир кэмим сопхуостар ыһыллар кэмнэригэр түбэспитэ. Сопхуос — судаарыстыба тэрилтэтэ этэ, онон, дойду ыһыллар кэмигэр эмиэ ыһыллан барбыта.
Толкуйдаһан, дьүүллэһэн баран нэһилиэктэринэн тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары хаалларыахха диэн быһаарбыппыт. Судаарыстыба баайа буолбатах, нэһилиэккэ олорор дьон баайдара диэн өйдөтө сатаабыппыт. Ол кэмҥэ дьоҥҥо ыһыллар санаа дириҥник киирбит этэ. Тохтото сатаатыбыппыт, барыта кыаллыбытаҕа. Ол тэрилтэлэр билигин I Күүлэккэ, Халбаакыга, Балаҕаччыга, Кыргыдайга, Хаҕыҥҥа, Тыымпыга, Бөтүҥҥэ производственнай кэпэрэтииптэр буолан олорон нэһилиэктэр олохторун сүрүннүүллэр, дьон дьарыктаах, үлэлээх буоларын хааччыйаллар. Нэһилиэк олоҕо кэпэрэтииптэр үлэлэриттэн тутулуктааҕа биллэр.
Кэлин тыа хаһаайыстабытын министиэристибэтэ бүлүүлэр элбэх хаһаайыстыбаларын ыспакка тутан хааллылар диэн билиммиттэрэ.
Иван Афанасьевич Волков тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар солбуйааччы этэ. Бэйэм санаабар, ситэрбэтэх дьыалам буолар, билигин, дойдубар өссө уһуннук үлэлээбитим буоллар тугу эрэ толкуйдаан, тобулуом эбитэ буолуо дии саныыбын. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үбүлээһини булуохха сөп буолуо этэ.
Степан Аржаков аатын үйэтитии тыа сирин кытта ситимнээх
Итинтэн сиэттэрэн санаабын үллэһиннэххэ, Степан Максимович Аржаков төрөөбүтэ 125 сыллаах үбүлүөйүн тыанан-үөһүнэн таһымнаах, сүрдээх үчүгэй бэлиэтээһин тэрилиннэ. Кини элбэх тэрилтэҕэ салайааччынан үлэлээбитэ, саха автономиятын төрүттэспитэ. Ол эрэн, саха дьонугар тэрийбит тэрээһинэ — тыа хаһаайыстыбатын салаата буолар. Сир оҥоһуутун наркомунан олорон колхуостааһыны тэрийбитэ, тиэхиньикэ бөҕө аҕалтарбыта, ыһыы сирин оҥорторбута, сүөһү боруодатын тупсарыыга үлэлээбитэ. Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбата сайдарыгар сүрдээх элбэх үлэни ыыппыт киһинэн буолар.
Биһиги Степан Аржаковы сыаналыыр, өрө тутар буоллахпытына, тыа хаһаайыстыбабытын өрө тардыахтаахпыт. Билигин Бырабыыталыстыба, Ил Түмэн тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үбү улуустар бэйэлэрин быһаарыыларыгар биэрэргэ уураах ылынна. Улуус иһигэр үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан, улууска үлэни тэрийэр туһунан этии киллэриэххэ наада.
Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ маннык буолуохтаах диэн үчүгэй толкуй суох. Үбү-харчыны түмэн тыа сиригэр тиэрдиэххэ наада. Тыа сирин дьоно киин сирдэргэ талаһар, урбанизация бэлиэтэммитин үрдүнэн көһүү, сүөһүнү аҕыйатыы элбээтэ.
Билигин тыа сирин баһылыгын үлэтин төһө үлэ миэстэтин тэрийбитинэн, төһө дьону тыа сиригэр олохтообутунан, олохторун чэпчэппитинэн сыаналыахха наада. 1992 сылтан саҕалаан тыа сирин олоҕун үчүгэйдик ырытыахха наада. Холобура, ити кэмҥэ бачча сүөһү баара, киһи олороро, оҕо төрүүрэ, оҕо оскуолаҕа үөрэнэрэ, детсадка сылдьара диэнтэн саҕалаан. Билигин балаһыанньабыт хайдаҕый? Тыа сиригэр балаһыанньа биир тэҥ буолбатах. Дьону кытта кэпсэттэххэ, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар хаалбыт сирдэригэр нэһилиэнньэ аҕыйааһына кыра, оҕо төрүүр, дьон олохсуйар.
Икки түгэни: Степан Аржаков үбүлүөйүн, кини үлэтин уопутун уонна бэриллибит боломуочуйаларга үбүлээһини туһанан биллэр-көстөр инники хардыыны оҥоруохха сөп.
Түгэнинэн туһанан саха бастакы композитора Марк Жирков аатын тилиннэриигэ улахан үлэ барбытын бэлиэтиэм этэ. Ханнык да улууска опера туруоруута суох. Улуус Петр Чайковскай аатынан Москубатааҕы консерваторияҕа Марк Жирков аатынан аан дойдутааҕы куонкурсу тэрийиитэ улахан ситиһии буолар.
Улууска АЛРОСА ааксыйаларын ылбыппыт
АЛРОСА ааксыйаларын ылбыт 8 улуус «алмаастаах түөлбэ улуустара» диэн аатырбыппыт. Хампаанньа Кэтээн көрөр сэбиэтин чилиэнинэн алмаастаах түөлбэ улуустарыттан бастакынан талыллыбытым. Москубаҕа элбэхтик сылдьыбытым, ол кэмнэргэ дибидиэни кэлиэ эрэ диэн саныырбыт, кэлин биэрэр буолбуттара.
Бэйэтин кэмигэр киирсэн-киирсэн, Кыһыл Сыыртан сир баайын туһаныы төлөбүрүн улууска ылбыппыт. Ол сууматыгар өрөспүүбүлүкэттэн кэлэр дотацияны кыччатан кэбиспиттэрэ. Сыыһа оҥорбуттара, биһиэхэ эбии харчы курдук кэлиэхтээҕэ.
АЛРОСА дибидиэнин суотугар улууска элбэх тутуу ыытылынна, туһаҕа турда.
Бүлүү-Эдьигээн суолун оҥоруу
Бүлүүттэн Эдьигээҥҥэ былыр дьаам суолунан сылдьаллара. Сэрии кэмигэр үлэ фронугар хоту сылдьыбыт Бүлүү бөлөх, Кэбээйи оройуоннарын дьонноро ити суолунан сатыы бараллара, төннөллөрө.
Биир кэмҥэ Эдьигээҥҥэ райком бастакы сэкэритээринэн, райсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим, онтон Бүлүүгэ баһылыктыы кэлэбин. Бырабыыталыстыбаҕа үлэлээн баран Эдьигээҥҥэ иккистээн тиийбитим. Ити кэмҥэ Бүлүүгэ диэри суолу оҥоруу боппуруоһун туруорбутум. Улуу Кыайыы 55 сылыгар «Бураннарынан» Эдьигээнтэн урукку дьаам суолун батан кэлбиппит.
Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр суолу өрөспүүбүлүкэ суолталаах кыһыҥҥы суол оҥорорго илии баттаппытым. Хас да барыйаан баарыттан, Хаҕынынан мелиоратор Анатолий Петров сүбэтинэн маршрут оҥорбуппут. Ити суолунан хаар тибэр аһаҕас сирэ аҕыйах этэ. Суол оҥоһуллубута, билигин кыһыҥҥы көрүүтүгэр харчы үбүлэнэр.
Хомустаахха ыһыахтыыр сири оҥоруу
Бастаан үлэлии кэлэрбэр Бүлүү куоратын «Уолбут» стадионун иһинэн-таһынан ыһыахтыыр этибит. Ыалларбыт хайдах тэринэллэр диэн Бүлүү эҥэрдэр ыһыахтарын көрөн кэлбитим. Сунтаарга, Ньурбаҕа анал миэстэлээхтэр эбит этэ.
Итинник сир көрдөөбүппүт, онтон Хомустаахха тохтообуппут. Билигин Хомустаах култуура-этнография киинэ буолан турар. Биһиги саҕалыырбытыгар бөртөлүөт былаһаакката этэ, хаһыллан хаалан үксэ кумаҕынан көрөн турара. Степан Ильич Афанасьев куорат баһылыга этэ, Николай Лукич Игнатьев сахалыы сиэр-туом толорбута. «Үчүгэйдик ылынна» диэн биллэрбиттэрэ.
Хомустаахха хаһаайын быһыытынан миэстэлээх буолуохтаахтар диэн тэрилтэлэринэн, нэһилиэктэринэн сир үллэрэн биэрбиппит. Билигин ыһыах сирэ оҥоһуллан,тупсан, киэркэйэн турар.
Бииргэ үлэлээбит дьоммор ис-сүрэхпиттэн махтанабын
Сопхуоска дириэктэринэн, СХТ курдук улахан тэрилтэни салайбыт Иван Афанасьевич Волков бастакы солбуйааччым сахалыы толкуйдаах наҕыл киһи, Алексей Егорович Прокопьев саҥалыы өйдөөх-санаалаах этэ, үйэтэ уһаабыта буоллар элбэҕи оҥоруо хааллаҕа. Иван Афанасьевич Волков «Холбос» райсоюһугар ыыппытым. Эмиэ ситиһиилээхтик үлэлээбитэ, хааччыйыы боппуруоһун тутан олорбута.
Владислав Владимирович Прокопюк гааска үрдүк үөрэхтээх Константин Афанасьевич Афанасьевы кытта Бүлүү куоратын, улууһу гаастааһыҥҥа өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта үчүгэйдик үлэлээбиттэрэ.
Ол кэмнэргэ гааһы киллэриинэн тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, Якутгазпром дьарыктаналлара. Тыа сирин гаастыырга биир тэрилтэни тэрийиэххэ диэн туруорсубуппут, Владимир Бредихинины кытта элбэхтик сүбэлэспиппит. Онтон «Стройсельгазификация» диэн тэрилтэ тэрилибитэ, биир дойдулаахпыт Валерий Иосифович Иванов салайааччынан анаммыта.
Сергей Николаевич Винокуров социальнай боппуруостарга солбуйааччы этэ. Ол саҕана үөрэх салаатыгар дойдуга хамсааһын тахсыбытыгар элбэх уларыйыы кэтэһэрэ. Кинини үөрэх салаатын өрө тарда ыыппыппытыгар холку баҕайытык элбэх уларытыыны киллэрбитэ, оҥорбута, үлэлээбитэ элбэх. Кэлин Ил Түмэҥҥэ депутат буолбута, куорат баһылыгынан үлэлээбитэ. Саамай уһуннук үлэлээбит улуус баһылыгынан буолар, биллиилээх биир дойдулаахтарын ааттарын сөргүтэн улахан суолталаах үлэни оҥордо.
Николай Яковлевич Давиденко куорат мээринэн үлэлии олордоҕуна, ОДьКХ хаһаайыстыбатын оннун буллара ыыппыппыт. Ол кэмҥэ «Коммунэнерго» уонна ОДьКХ тус-туһунан тэрилтэлэр этилэр. Кини салалтатынан ити тэрилтэлэри Бүлүү улууһугар бастакынан холбообуппут, элбэх уустуктары көрсөн быһаарбыппыт.
Бииргэ үлэлээбит дьоммор, улуус туһа диэн үлэлээбиттэригэр, элбэх уларытыылары киллэрбиттэригэр, үлэни сүрүннээбиттэригэр махталым улахан.
Хохочой пааматынньыгын сөргүтүөххэ
Патриотизм төрүөтэ элбэх, ол иһигэр, пааматынньыктары көрүү-харайыы киирэр. Ааһан иһэн көрдөххө, Хохочой пааматынньыга хаара ыраастаммат, дьон тохтообот буолбута харахха быраҕыллар буолбут. Хохочойго былааһакка бэлэмниэххэ, томтор курдук оҥорон пааматынньыгы үрдүк сиргэ туруоруохха наада.
75 сааспыттан хомсомуолга, учууталынан үлэлээбиппин аахтахха, Бүлүүгэ 4-5 сыл үлэлээбитим буолуо. Бүлүү дьоно үлэһит, эйэҕэс, ураты култууралаах дьон буолаллар. Кэлбит сылга айымньылаах үлэни, доруобуйаны, ситиһиилэри баҕарабын! Айымньылаах диэн тоһоҕолоон бэлиэтиибин, үлэ — сүрүн сорукпут буолуохтаах.
Николай Куприянов.